Disgrifio Nodweddian
Tirweddau Hanesyddol
Gwastadeddau Gwent
Tirwedd Hanesyddol o Ddiddordeb Hanesyddol Eithriadol Gwastadeddau Gwent yng Nghymru, fel y cyfeiriwyd ati yn Rhan 2:1 y Gofrestr o Dirweddau, Parciau a Gerddi o Ddiddordeb Hanesyddol Eithriadol yng Nghymru, 1998. Mae'r ardal (Cyfeirnod HLW(Gt)2) yn cynnwys Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig Gwastadeddau Gwent (amrywiol) ac Ardal Gadwraeth Redwick.
Mae Tirwedd Hanesyddol Eithriadol Gwastadeddau Gwent yn cynnwys tair
ardal helaeth ac ar wahân o wlyptiroedd llifwaddodol a fflatiau
llaid rhynglanw ar ochr ogleddol moryd afon Hafren a hon yw'r enghraifft
ehangaf a mwyaf arwyddocaol o dirwedd 'a grefftwyd â llaw' yng Nghymru.
Gwaith dyn ydynt oll, wedi'u boddi a'u hadfer o'r môr bob yn ail
ers y cyfnod Rhufeinig. Mae i'r ardaloedd batrymau aneddiadau, systemau
cau a draenio tir nodweddiadol sy'n perthyn i gyfnodau defnydd olynol.
Profwyd bod cryn bosibilrwydd o ddarganfod gwaddodion archeolegol a phaleoamgylcheddol
dwrllawn sydd wedi'u claddu a'u cadw'n dda fel tystiolaeth sy'n goroesi
o dirweddau cynharach.
Gwastadeddau Gwent oedd yr ardal gyntaf y ceisiwyd gwneud astudiaeth nodweddu
ohoni. Fe'i gwnaed ar ran Cadw gan Dr Stephen Rippon (o Brifysgol Caerwysg
bellach) yn 1995. Roedd Dr Rippon yn gallu rhannu'r hyn sy'n dirwedd unffurf
a gwastad, i bob golwg, yn 21 o ardaloedd penodol. Erys ffiniau'r ardaloedd
cymeriad a'r rhesymau dros eu natur unigryw yn ddigyfnewid. Fodd bynnag
mae disgrifiadau manwl wedi cael eu golygu er mwyn sicrhau eu bod ar ffurf
debyg, cyn belled â phosibl, i'r disgrifiadau manwl o ardaloedd
cymeriad ar gyfer tirweddau eraill a gofnodwyd yn y Gofrestr yn ddiweddarach.
Gwnaethpwyd hyn er mwyn sicrhau na chaiff y wybodaeth yn y ddogfen wreiddiol
ei newid. Gan yr ystyrir y dirwedd hanesyddol yn un amaethyddol yn bennaf
gyda mân aneddiadau, yn lle yr adran arferol ar themâu tirwedd,
rhoddir gwybodaeth am ddatblygiad tirwedd, gyda phwyslais arbennig ar
reoli dwr a draenio.
Mae'r disgrifiad canlynol, a ddyfynnir o'r Gofrestr o Dirweddau Hanesyddol, yn nodi themâu tirwedd hanesyddol hanfodol yn yr ardal gymeriad hanesyddol.
Ardal isel, helaeth o lifwaddod moryd ar ochr ogleddol Moryd Hafren yn Ne-ddwyrain Cymru yw Gwastadeddau Gwent, rhwng Caerdydd ac Afon Rhymni yn y gorllewin a Chas-gwent ar Afon Gwy yn y dwyrain. O ran topograffeg, cymerir bod y gwastadeddau yn ymestyn i'r de o'r gyfuchlin 10m, sef ymyl y ffen, neu lle mae'n cyffwrdd â chraig solet i'r gogledd (sy'n cyd?fynd yn fras â llinell fodern y rheilffordd o'r dwyrain i'r gorllewin rhwng Llundain a Chaerdydd), One am eu bod yn gogwyddo tua'r gogledd oddi wrth y môr maent fel rheol ar eu hisaf lle maent yn ffinio â chraig solet.
Mae'r Gwastadeddau yn dirwedd gydag adnoddau cudd amgylcheddol ac archeolegol eithriadol ac amrywiol. Er eu bod yn adnodd gwlyptir pwysig ynddynt eu hunain, yn archeolegol mae'r ardal yn cynnwys amrywiaeth o dirweddau o wahanol ddyddiadau, ac nid oes unman arall lle mae modd gwahaniaethu mor hawdd rhwng y gwahanol gyfnodau.
Rheolwyd gweithgareddau dyn yn yr ardal yn y gorffennol gan amrediad llanw enfawr ym moryd Hafren, a welodd amrywiadau mawr a mân o ran uchder ac amrediad y llanw ers y rhewlifiant diwethaf; achoswyd hyn gan amrywiadau yn lefel y tir a'r môr fel ei gilydd. Mae'r gwastadeddau yn adlewyrchu perthynas dyn â'r amgylchiadau hyn dros y deng mil o flynyddoedd a aeth heibio, perthynas a ddatblygodd ond a fu'n aml yn un fregus iawn.
Adferwyd wyneb presennol y tir o'r môr ar wahanol adegau yn ystod y cyfnod hanesyddol, fel ei bod bellach yn enghraifft wych o dirwedd 'a grefftwyd â llaw', wedi'i greu'n artiffisial ac yn waith dyn drwyddo draw, gan gadw tystiolaeth glir o batrymau aneddiadau, a systemau cau a draenio tir. Fodd bynnag, oherwydd y cyfnodau cylchol o foddi a llifwaddoli, mae'n dra thebygol hefyd bod yna ddefnydd archeolegol ac amgylcheddol dwrllawn o bwys sy'n perthyn i dirweddau cynharach wedi'i gladdu, gan gynnwys yr ardal o fflatiau llaid llanw y tu hwnt i'r morgloddiau. Felly mae'r Gwastadeddau yn adnodd archeolegol a hanesyddol unigryw o gyfoethog yng Nghymru, ac yn sicr mae iddynt bwysigrwydd ac arwyddocâd rhyngwladol.
Y gweithgaredd dynol a gafodd fwyaf o effaith ar dirwedd y gwlyptir fu'r penderfyniad a'r llwyddiant i adfer y gwastadeddau o'r môr, a fu'n digwydd ers y cyfnod Rhufeinig o leiaf. Er bod i'r ardal ddraeniad naturiol, sef yn bennaf Afon Wysg gyda'i moryd llanw eang, Afon Rhymni ac Afon Ebwy, a nant Allteuryn, cafwyd cynlluniau draenio artiffisial ar y rhan fwyaf o'r gwastadeddau, fel bod yr ardal heddiw yn rhwydwaith o sianeli draenio, ffosydd draenio a elwir yn lleol yn 'reens'. Er hynny, erys rhai elfennau o'r rhwydweithiau draenio hyn wedi'u hymgorffori o fewn rhai o'r rhwydweithiau draenio artiffisial i mewn i'r tir o'r morgloddiau, tra rhoddwyd y gorau i elfennau eraill naill ai ar adeg adfer y tir neu'n fwy diweddar. Mae paleosianelau yn arwyddion o hen systemau draenio nas defnyddir bellach, y gellir gweld rhai ohonynt yn glir ar luniau o'r awyr.
Ceir y canlynol, felly, yn y dirwedd fel y mae ar hyn o bryd: prif ffosydd sy'n ganlyniad i ddyfrffosydd naturiol; prif ffosydd sy'n hollol artiffisial: morgloddiau yn y mewndir y rhoddwyd y gorau iddynt, ac nad oes sicrwydd ynglyˆ n â'u tarddiad; morgloddiau sydd, mae'n debyg, yn dyddio o'r unfed ganrif ar bymtheg yn wreiddiol; argaeau lle mae'r ffosydd yn cyfarfod â seiliau tanddwr lle maent yn croesi; mannau lle mae'r prif ffosydd yn llifo naill ai i sianeli'r llanw neu i'r foryd ei hun; y pontydd ar draws y ffosydd a'r ffyrdd a adeiladwyd ar yr argloddiau; a heb anghofio patrymau amlwg a nodweddiadol y caeau sy'n perthyn i wahanol gyfnodau o gau'r tir.
O ran y dirwedd archeolegol gladdedig, darganfuwyd olion Mesolithig yn Allteuryn, yn gorwedd yn haenau clai'r foryd o dan olyniaeth o waddodion mawn. Hefyd, cafwyd olion traed dynol o'r cyfnod Mesolithig diweddar wedi'u gwasgu i'r Ffurfiant Gwenllwˆ g isaf yn Aber-wysg. Unwaith eto, cael eu cadw yng nghlai'r foryd, dan haen o glai oedd eu hanes. Rhesymol yw tybio y ceir mwy o dystiolaeth bwysig o weithgaredd Mesolithig yn nes i mewn i'r tir, ac yn fwy penodol hwyrach lle mae'r gwastadeddau yn cwrdd a chraig solet tua'r gogledd.
Cofnodwyd gweithgaredd o'r Oes Efydd ar wahanol safleoedd ar welyau mawn sych a godwyd, megis yn Chapel Tump. Yn fwy diweddar, y tu allan i'r ardal a ddisgrifir yma, yng Nghastell Caldicot, ceir tystiolaeth fanwl am baleosianeli, adeiladweithiau ar sylfaeni o bolion, estyll llong a chryn dipyn o ddefnydd diwylliannol. Darganfuwyd tystiolaeth o'r Oes Haearn yn yr ardal rynglanw yn Allteuryn gydag adeiladau hirsgwar pren, sarnau a maglau pysgod ar silff o fwyn y cefnffen. Hefyd y tu allan i'r ardal ond yn agos i'r ardal, yn Fferm Barland, Chwilgrug, darganfuwyd adeiladau o gerrig a phren o'r Cyfnod Rhufeinig a chafwyd hyd i weddillion llong Frythonaidd-Rufeinig o ddiwedd y drydedd ganrif, wrth ymyl cilfach lanw wedi'i chladdu. Mae hyn oll yn arwydd clir o'r cyflwr rhyfeddol y cadwyd defnydd archeolegol yn y gwastadeddau.
Cynrychiolir y Canol Oesoedd gan nifer fawr o safleoedd Eingl-Normanaidd gan gynnwys cestyll, safleoedd ffosedig, eglwysi, melinau, maenordai a llysoedd. Ceir tystiolaeth am barhad yn y ffurfiau ar ddefnydd tir rhwng y cyfnod canoloesol a'r cyfnod ôl-ganoloesol. Caewyd mwy a mwy o gaeau yn yr ardal er bod cryn dipyn yn aros, mor ddiweddar â 1830, yn dir comin heb ei amgáu. Er bod llawer o'r rhwydwaith sylfaenol o ffosydd wedi'i sefydlu cyn y cyfnod hwn, parhawyd i'w ddatblygu a'i addasu, yn enwedig wrth i dir gael ei amgáu.
Dros y blynyddoedd diwethaf, cloddiwyd nifer o safleoedd archeolegol
trawiadol ac, ers 1987, hysbyswyd yr awdurdodau o nifer o Safleoedd o
Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig yn y gwastadeddau. Mae'r dirwedd heddiw
yn cynrychioli'r cyfnod archeolegol diweddaraf ac ynddi ceir y cilfachau
ecolegol amrywiol y mae diddordebau cadwraeth natur yn dibynnu arnynt.
Astudiaeth o Dirwedd Hanesyddol Gwastadeddau Gwent
- Y Dirwedd Hanesyddol
- Archeoleg Gladdedig
- Ffurfiant y Dirwedd
- Teipoleg Tirwedd
- Rheoli Dwr a'r System Ddraenio
- Morglawdd
- Prif Ffosydd
- Ffosydd Llai
- Ffosydd Caeau
- Cefnau ar Wyneb Caeau
- Pontydd
- Adeiladau sy'n Sefyll
01 ardal gymeriad ardal arfordirol yr As Fach/Allteuryn:
"tirwedd afreolaidd" gymhleth yn yr ardal arfordirol uwch, yn
cynnwys caeau afreolaidd bach, lonydd dolennog ac aneddiadau gwasgaredig.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 033)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
Cliciwch yma i gael map o'r ardal cymeriad hon
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 042)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
03 ardal gymeriad Whitson: pentref
unigryw a gynlluniwyd.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 041)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
04 ardal gymeriad Porton: math "canolradd"
anarferol o dirwedd gerllaw'r arfordir.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 030)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
05 ardal gymeriad pentref Redwick:
yr anheddiad cnewyllol sydd wedi'i gadw yn y cyflwr gorau ar y Gwastadedd.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 013)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
06 ardal gymeriad Redwick/ Magwyr/ Gwndy:
"tirwedd afreolaidd" gymhleth yn cynnwys rhai aneddiadau gwasgaredig.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 026)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
07 ardal gymeriad ardal Broadmead o Redwick:
"tirwedd reolaidd" a grëwyd drwy gau caeau agored drwy
ddeddf seneddol.
(Ffoto: GGAT Redwick CSmap)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth
am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
Cliciwch yma i gael map
o'r ardal cymeriad hon
08 ardal gymeriad gogledd Redwick:
tirwedd eithaf syml, yn cynnwys ystad Abaty Tyndyrn yn Grangefield.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 028)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
09 ardal gymeriad Green Moor: tirwedd
syml yn ymestyn dros gefnffen Redwick/Llandyfenni/Magwyr.
(Ffoto: GGAT Wilkinson Site Exc3)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
10 ardal gymeriad Lower Grange ym Magwyr:
un arall o ystadau Tyndyrn, a ddraeniwyd yng nghanol y drydedd ganrif
ar ddeg.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 022)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
11 ardal gymeriad Rhostir Caldicot:
"tirwedd reolaidd" a grëwyd drwy gau caeau agored drwy
ddeddf seneddol.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels2 021)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
12 ardal gymeriad ymyl ffen
Caldicot: ardal anarferol o gaeau bach afreolaidd eu siâp
gerllaw ymyl y ffen.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 006)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
13 ardal gymeriad St Pierre: tir a
adferwyd o amgylch aber/dyffryn St. Pierre Pill.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels2 002)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
14 ardal gymeriad
Mathern: llain fach o lifwaddod arfordirol.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels2 017)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
Crynodeb o Ardaloedd Cymeriad ar Wastadedd Gwynllwg
15 ardal gymeriad Dwyrain Llansantffraid
Gwynllwg: "tirwedd afreolaidd" gymhleth yn yr ardal
arfordirol uwch.
(Ffoto: GGAT St Brides CSmap)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
16 ardal gymeriad Gorllewin Llansantffraid
Gwynllwg: tirwedd symlach, wedi'i gosod o fewn fframwaith o elfennau
sydd wedi goroesi o'r dirwedd Rufeinig.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 100)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth
am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
Cliciwch yma i gael map
o'r ardal cymeriad hon
17 ardal gymeriad Llanbedr: "tirwedd
reolaidd" yn dyddio o'r cyfnod Rhufeinig.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 096)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
18 ardal gymeriad Rhymni: "tirwedd
afreolaidd" gymhleth â phatrwm anheddu gwasgaredig.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 050)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
19 ardal gymeriad Trowbridge:
tirwedd eithaf syml yn y gefnffen isel.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 084)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
20 ardal gymeriad Maerun/Coedcernyw:
tirwedd yn ymestyn dros gefnffen isel i'r gogledd o "ddraen dal dwr"
bwysig..
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 093)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
21 ardal gymeriad Maerdy: "tirwedd
reolaidd" yn dyddio o'r cyfnod canoloesol/ôl-ganoloesol yn
ymestyn dros gefnffen isel.
(Ffoto: GGAT Gwent Levels 099)
(Nôl i'r map)
Cliciwch yma i gael mwy o wybodaeth am yr ardal Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hon
